GABAM – Geçmişe Dokunmak: Cahide Tamer’in İstanbul Surları Fotoğrafları Bize Ne Anlatıyor?
Geçmişe Dokunmak: Cahide Tamer’in İstanbul Surları Fotoğrafları Bize Ne Anlatıyor?
Bir bölümü 1985 yılından beri UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde bulunan İstanbul Surları, 5. yüzyıldan itibaren inşa edilmeye başlanan gelişkin bir savunma sistemidir.
Kara Surları’nın güneyde Yedikule, kuzeyde Edirnekapı semtleri arasında bulunan bölümüne, inşa ettiren imparatora ithafla Theodosius Surları adı verilir. Dıştan içe sırasıyla hendek, ön sur, ana sur ve aralarındaki teraslardan oluşan bu hat Bizans askeri mimarlığının en önemli örnekleri arasında yer alır. Edirnekapı’dan Haliç kıyılarına dek kent sınırlarını teşkil eden kısım ise bölgenin Bizans Dönemi’ndeki adından yola çıkarak Blakhernai Surları olarak anılır. Bu kısım kuzey ucundaki küçük bir hat dışında tek sıra kule ve duvarlardan oluşur.
Marmara ve Haliç kıyıları boyunca uzanan Deniz Surları ise tek sıra kule ve sur duvarlarından meydana gelir ve Marmara Surları ile Haliç Surları olarak adlandırılırlar.
Yüksek mimar, restoratör Cahide Tamer, daha önceki dijital sergi, Cahide Tamer’in Anılarında Bizansı Onarmak’ta ele alınan Altın Kapı ile Millet Caddesi açılırken yapılan 60. ve 61. kulelerdeki çalışmaların dışında, 1966, 1967, 1969 tarihlerinde İstanbul Surları’nın fotoğraflarını çekerek sur hattının mevcut durumunu belgelemiştir.
Kara Surları’nın ilk kulesinden Sulukule’ye dek olan bölümünü ve Marmara Deniz Surları’nı içeren albümler, günümüze ulaşan ve yakın zamanda GABAM’ın İstanbul Surları Projesi’nde belgelenen sur birimleri ile yakın çevredeki kent yaşamının geçirdiği değişikliklere tanıklık eder.*
Galeri 1: Görsel 1
Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından alınan kararlara ilişkin belge, 1957-01-04, CTA_S110_D03_doc_02, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
* Metinde, sur birimlerine İstanbul Surları Projesi kapsamında verilen kısaltma/kodlar için: https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/essay/67/mimari-birimlerde-kullanilan-kisaltmalar
Cahide Tamer’in Kara Surları ve Deniz Surları belgeleme çalışmalarına yönelik yazışmalar.
Galeri 2: Görsel 1
Cahide Tamer tarafından Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğüne gönderilmiş yazı, 1967-09-26, CTA_S110_A01_doc_01, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 2: Görsel 2 – 3
Cahide Tamer tarafından Eski Eserleri Koruma Encümeni Başkanlığına gönderilmiş yazı, 1965-05-28, CTA_S109_K01_doc_01_01, CTA_S109_K01_doc_01_02, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 2: Görsel 4
Marmara Surları hakkında yazılmış doküman, n.d., CTA_S109_K01_doc_01_03, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Fotoğraflar günümüzdeki sur hattı ile karşılaştırıldığında ilk dikkati çeken yapılaşmadır. Tamer’in belgelediği kimi kuleler yaşam alanı olarak kullanılmaktadır.
MSW009 kesiminin 1965 yılına ait fotoğraflarında konut sakinlerinden kadın ve çocuklar yer alır. Aynı mimari birimler bugüne içlerindeki mekanlar temizlenmiş olarak ulaşmıştır.
Galeri 3: Görsel 1
Marmara Surları’ndan bir görünüm, 1965, CTA_S109_K01_phg_018, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 3: Görsel 2
Marmara Surları’ndan bir görünüm, 1965, CTA_S109_K01_phg_019, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 3: Görsel 3
MSW009, 21 Ekim 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/674/msw009
Duvar boyunca görülen yapılar ve sur hattının 1965 yılı sonrasında temizlendiği görülmektedir.
Galeri 4: Görsel 1
MSW007, 21 Ekim 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/672/msw007
Galeri 4: Görsel 2
Marmara Surları’ndan bir görünüm, 1965, CTA_S109_K01_phg_011, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Yedikule Kapı’nın 1966 yılında şehir içinden görünümü. Kapının iç tarafındaki yapılaşma günümüze ulaşmamıştır.
Galeri 5: Görsel 1
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K01_phg_01, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 5: Görsel 2
Yedikule Kapısı, 16 Şubat 2019, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/gate/614/yedikule-kapisi
“Cahide Tamer’in fotoğraflarının bize sağladığı belki de en önemli bilgi surların mimari yapısının yaşadığı değişikliklerdir. Kimi unsurlar bakımsızlığa teslim düşerek yıkılmış, kimi bölümler günümüze ufak değişimlerle ulaşmış, kimi kesimlerse sonraki restorasyonlar sebebiyle orijinal dokusunu kaybetmiştir.”
Silivri Kapı’nın ön cephesinin 1986-1990 restorasyonları öncesi ve sonrasındaki görünümü.
Galeri 6: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, n.d., CTA_S110_A02_phg_25, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 6: Görsel 2
Silivri Kapı, 03 Haziran 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/gate/611/silivri-kapi
Silivri Kapı’nın ana sur geçişindeki -günümüze ulaşmayan- lento 1967 yılına ait fotoğraflarda yerindedir. Fotoğraflar restorasyon öncesinde tonozun mevcut bulunmadığını gösterir.
Galeri 7: Görsel 1
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1967, CTA_S110_A01_phg_27, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 7: Görsel 2
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1967, CTA_S110_K01_phg_23, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 7: Görsel 3
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1967, CTA_S110_K01_phg_22, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 7: Görsel 4
Silivri Kapı, 03 Haziran 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/gate/611/silivri-kapi
MT 19’un arka cephesi 1966 yılında büyük ölçüde ayaktadır, şehir tarafında bir bahçeye komşu bulunduğu görülür. Kulenin alt katın yarısı bugün hemen bitişiğine inşa edilen yolun altında kalmıştır.
Galeri 8: Görsel 1
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1967, CTA_S110_K01_phg_08, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 8: Görsel 2
MT 19, 08 Nisan 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/478/mt-19
MT 29’un ön cephesi 1966 yılında büyük ölçüde ayakta olmakla beraber, fotoğrafta görülen çatlak zaman içerisinde derinleşmiş ve ön cephenin güney bölümü çökmüştür.
Galeri 9: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K02_phg_17, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 9: Görsel 2
MT 29, 03 Haziran 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/468/mt-29
1966 yılında MT 58’in ön cephesi, kuzey köşedeki kayıp dışında büyük ölçüde ayaktadır, ancak günümüze ulaşamamıştır. Tamer’in fotoğrafı ön cephede Geç Bizans/Osmanlı onarımları bulunduğunu göstermektedir.
Galeri 10: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K02_phg_51, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 10: Görsel 2
MT 58, 29 Ağustos 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/318/mt-58
1966 yılında güneybatı köşedeki kayıp dışında ayakta olduğu görülen MT 59’un ön cephesi günümüze ulaşamamıştır. Fotoğraftan anlaşıldığı kadarıyla duvar örgüsü Geç Bizans/Osmanlı onarımlarından izleri barındırmaktadır.
Galeri 11: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K02_phg_54, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 11: Görsel 2
MT 59, 29 Ağustos 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/317/mt-59
1986-1989 yıllarında ağır bir restorasyona maruz kalan MW 23 ve MT 24’ün şehir cepheleri 1966 yılında büyük ölçüde korunmuş durumdadır.
Galeri 12: Görsel 1
MW 23, 07 Haziran 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/541/mw-23
Galeri 12: Görsel 2
MT 24, 07 Haziran 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/473/mt-24
Galeri 12: Görsel 3
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K01_phg_11, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
1986-1989 yıllarında ağır bir restorasyona maruz kalan MW 26’nın şehir cephesindeki tonoz 1966 yılında muhtemelen depolama için kullanılsa da duvar nispeten iyi korunmuş haldedir. Cephe farklı dönem onarımlarının izlerini taşır. Günümüzde surun arkasındaki bahçe ortadan kalkmış, surun hemen bitişiğine yol inşa edilmiştir.
Galeri 13: Görsel 1
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K01_phg_13, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 13: Görsel 2
MW 26, 07 Haziran 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/538/mw-26
1986-1989 yıllarında ağır bir restorasyona maruz kalan OT 34a, bitişiğindeki basit yapılaşmaya rağmen 1960’larda iyi korunmuş haldedir.
Galeri 14: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, n.d., CTA_S110_A02_phg_26, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 14: Görsel 2
OT 34a, 03 Haziran 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/415/ot-34a
1986-1989 yıllarında restore edilen OT 34a ve OW 34a’nın 1960’larda görülen duvar dokusu surlardaki farklı dönem onarımlarını yansıtır.
Günümüzde alandaki muhdes yapılar kaldırılmış, surlar arası teraslar ve hendek bostan olarak düzenlenmiştir.
Galeri 15: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, n.d., CTA_S110_A02_phg_26, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 15: Görsel 2
OT 34a, 03 Haziran 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/415/ot-34a
MT 35’in güney cephesi zaman içerisinde gömüldüğü toprak temizlenerek açığa çıkarılmış, burada iki sur hattı arasındaki boş alan bostan olarak işlevlendirilmiştir.
Galeri 16: Görsel 1
Kara Surları’nın sur içinden bir görünümü, 1967, CTA_S110_A01_phg_19, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 16: Görsel 2
MT 35, 15 Eylül 2018, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/429/mt-35
Kara Surları’nda İkinci Tali Kapı’nın ön surdaki geçişini barındıran OW 29a önünde hendeği aşan bir köprü bulunduğu 1966 yılına ait bir fotoğrafta görülmektedir.
Galeri 17: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K02_phg_19, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 17: Görsel 2
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K02_phg_18, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 17: Görsel 3
OW 29a, 03 Haziran 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/569/ow-29a
Galeri 17: Görsel 4
OW 29a, 03 Haziran 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/569/ow-29a
1992-1994 yıllarında ağır biçimde restore edilen OT 52a’nın 1966 yılında görülen duvar dokusu.
Galeri 18: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K02_phg_45, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 18: Görsel 2
OT 52a, 02 Temmuz 2018, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/343/ot-52a
OW 13a, 1966’dan günümüze nispeten çok az değişim ve müdahale ile ulaşan bölümlerdendir.
Galeri 19: Görsel 1
Kara Surları’nın sur dışından bir görünümü, 1966-02-00, CTA_S110_K02_phg_03, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 19: Görsel 2
OW 13a, 27 Nisan 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/585/ow-13a
Galeri 19: Görsel 3
OW 13a, 27 Nisan 2017, Gökhan Tan, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/585/ow-13a
Sarayburnu’nda yer alan MST005 ön cephesinde 1965 yılında görülen, siyah zemin üzerinde beyaz, ters çıpa işareti bölgede deniz taşıtlarını demirlemenin yasak olduğuna işaret etmektedir. Günümüzde kulelerin denizle arasında mesafe daha fazladır.
Galeri 20: Görsel 1
Marmara Surları’ndan bir görünüm, 1965, CTA_S109_K01_phg_007, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 20: Görsel 2
MST005, 21 Ekim 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/620/mst005
Galeri 20: Görsel 3
MST005, 21 Ekim 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/tower/620/mst005
Duvarın orta bölümünde yer alan, taş kemerli, muhtemel çeşme izlerinin 1965 sonrasında örüldüğü anlaşılmaktadır.
Galeri 21: Görsel 1
Marmara Surları’ndan bir görünüm, 1965, CTA_S109_K01_phg_003, Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
Galeri 21: Görsel 2
MSW005, 10 Kasım 2017, Görkem Kızılkayak, GABAM, İstanbul Surları Projesi.
https://istanbulsurlari.ku.edu.tr/tr/wall/670/msw005
Kaynakça
1. Tamer, Cahide, İstanbul Bizans Anıtları ve Onarımları, Türkiye Turing ve Otomobil kurumu Yayını, İstanbul, 2003
2. Tamer, Cahide, Yedikule : İstanbul surları ve Yedikule, Türkiye Turing ve Otomobil kurumu Yayını, İstanbul, t.y.
3. Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi
https://librarydigitalcollections.ku.edu.tr/collection/cahide-tamer-koleksiyonu/
4. İstanbul Surları Projesi, GABAM