Cahide Tamer’in Anılarında Bizansı Onarmak

Cahide Tamer Tarihî Yapılar Restorasyon Projeleri Koleksiyonu, Erken Cumhuriyet Dönemi’nin ilk kadın yüksek mimar ve restoratörlerinden biri olan Cahide Tamer’in (1915-2005) 1943-1974 yıllarını kapsayan kariyeri boyunca yer aldığı restorasyon projelerine ilişkin belge, yazışma, fotoğraf, çizim ve plan gibi farklı türde arşivsel materyali içerir.

Çoğunluğu İstanbul’da olmak üzere Marmara Bölgesi’ndeki Bizans ve Osmanlı mimarisine ait 150’yi aşkın yapıyı barındıran bu kapsamlı arşiv, özgün haliyle yapılara ait albümler ve dosyalar şeklinde tasnif edilmiştir. Koleksiyonun Bizans Anıtları bölümünde ise 14 yapıya ilişkin arşiv materyali bulunmakla birlikte toplamda 67 albüm ve dosyadan oluşmaktadır.
Koleksiyonda yer alan bütün Bizans Dönemi yapıları şu şekildedir:

Bu yapıların bir bölümüne ilişkin onarım faaliyetleri ise 1955 yılında düzenlenecek olan “Uluslararası Bizantoloji Kongresi” kapsamında yürütülmüştür.

1955’teki bir dizi Bizans Anıtının onarımının başlangıcıyla ilgili olarak Cahide Tamer şu şekilde bahseder:
“Uluslararası Bizantoloji Kongresi 1955 yılında İstanbul’da toplanacaktı. Kongreye katılanlara İstanbul’daki Bizans eserlerini temiz ve bakımlı bir halde göstermek gerekiyordu. Bu nedenle müzeler, vakıflar, bayındırlık ve belediye gibi kurumların temsilcileri ve teknik elemanlarından oluşan bir hey’et ele alınması gereken eserleri yerlerinde görmüş ve yapılacak işleri tespit etmişti. Bu cümleden olarak ben de, Müzeler teknik elemanı olarak notlarımı almış ve sonra “Ayasofya Müzesi’ne bağlı Kariye, Fethiye, İmrahor, Fenarî İsa, Bodrum ve Tekfur Sarayı 1955 yılı Onarımı” isimli 81.528.15 T.L.tutarındaki keşfi hazırlamış ve onarımları yapmıştım.” [1]

Bu yapıların yanında Ayasofya ise Milli Eğitim Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 1955 yılı eski eserler onarımları programı dahil edilir. Cahide Tamer için Ayasofya’nın ayrı bir önemi vardır. Mimar, Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğrenci olduğu zamanlarda çeşitli ders gezileri sırasında yakından tanıma fırsatı bulduğu Ayasofya’nın 1955’teki onarım çalışmalarında yer alır. Kendisi Ayasofya’ya ilk tanışma ve sürecindeki çalışmalarını şöyle anlatır:

“Amerikan Bizans Enstitüsü, Milli Eğitim Bakanlığı’nın müsaadesi ile Prof. Vittemor’un (Prof. Thomas Whittemore) başkanlığında Ayasofya’da mozaik araması ve temizleme çalışmalarına başlamıştı. Aynı dönemde Mimar Vannays de Ayasofya’da rölöve çalışmalarını yürütüyordu. Benim Ayasofya ile ilk tanışmam bu döneme rastlar. 1941 yılında bir gün, Güzel Sanatlar Akademisi yüksek mimarlık bölümü 3. Sınıf öğrencisi iken San’at Tarihi dersimiz için bizi Ayasofya Müzesi’ne götürmüşlerdi. O gün, Ayasofya Müzesi Müdürü meşhur Ressam Ali Sami Boyar ile tanışmıştık….

Ayasofya Müze Müdürlerinin hep bir takıntıları vardır. İlk Ayasofya’ların izlerini bulmak için daima bilimsel araştırmalar yaparlar. Ali Sami Boyar da Ayasofya Müzesinde bilimsel bazı araştırmalar yapıyor, ben de mimarlık öğrencisi olarak rölöve çalışmalarımla karınca kararınca katkıda bulunuyordum (1941-1943). Ayasofya Müzesi Müdürü Ali Sami Boyar, bu çalışmaları ‘Ayasofya’ isimli kitabında toplamış ve kendi Ayasofya tablolarını da ekleyerek İstanbul Maarif Matbaası kanalı ile neşretmişti, yıl 1943.

Benim Ayasofya çalışmalarım daha sonraki yıllarda da devam etti. T.C. Milli  Eğitim Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün emirleri üzerine Ayasofya Müzesi’ni dış tesirlerden korumak üzere tarafımdan ‘Ayasofya Müzesi 1946 mâli yılı onarımı keşfi’ başlıklı 391.619.91 T.L. tutarındaki Y. Mimar Cahide Tamer imzalı bir keşif hazırlanmış ve Ayasofya Müzesi Müdürlüğü’nün14/9/1945 tarih ve 2129 sayılı yazısı ile Umum Müdürlüğe takdim edilmiştir.

Yıl 1945, yine Ayasofya çalışmaları, bu def’a müdür, değerli arkeolog Muzaffer Ramazanoğlu. Yine bilimsel araştırmalar ve yine Y. Mim. Cahide Tamer’in rölöve çalışmaları. Yıl 1946, arkeolog sayın Muzaffer Ramazanoğlu’nun ‘Sentiren ve (Ayasofyalar) Manzumesi’ isimli kitabı yayınlanıyor. Bu kitabın kapak resmi Ayasofya Müzesi’nin iç giriş kapısı (İmparator Kapısı) üzerindeki büyük mermer pano yani Y. Mim. Cahide Tamer ‘in bir Ayasofya Çalışması.” [2]

Bu geniş çağlı onarım çalışmasının devamında Cahide Tamer kariyerinin en uzun soluklu onarım  projesi olan Yedikule Hisarı ve Altın Kapı onarımlarına başlar. 1958-1970 yıllarını kapsayan projeyle ilgili Cahide Tamer şu şekilde bahseder:

“Bir yandan 1955-1957 yılları arasında gerçekleştirdiğim Rumelihisarı (Fatih Kulesi, Zağanos Paşa Kulesi, aralarda sur ve burçlar, Hisar Kapısı, Hisar Peçe) birimlerindeki onarım çalışmalarım devam ederken, diğer yandan 1955’te başlayıp, 1970 kadar uzanan (Yedikule Hisarı, Altınkapı) onarımları sırasında, İstanbul Valiliği’nin yazıları ile Millet Caddesi’nin Topkapı çıkışında yolun iki yanında iki büyük Bizans Kulesi restorasyonu, aniden gündeme gelmişti.

İstanbul Vali Muavini Sayın Cevat Çağanoğlu başkanlığında, İstanbul İmar Müdür Vekili Yüksek Mimar Sayın Faruk Akçer, Ayasofya Müzesi Müdürü Sayın Feridun Dirimtekin, Karayolları I. Bölge Müdürü Y. Mühendis (Sonradan karayolları umum müdürü) Sayın Fevzi Ataç, İstanbul Bayındırlık Müdürlüğü’nden Yüksek Mühendis Sayın Tarık Günerman, İstanbul Arkeoloji Müzesi ve Eski Eserleri Koruma Encümeni Yüksek Mimar Cahide Tamer (ben)’den müteşekkil bir hey’et 9/8/1956 günü yerinde durum incelemesi yaptı.

İstanbul Valiliği’nin 22/8/1956 tarih ve 8919 sayılı yazısı aynen: ‘Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü’ne; Topkapı-Küçükçekmece-Tekirdağ yolunun şehre giriş yerinde tarafeynde bulunan sur kulelerinin retore edilmesi sayın Başbakan tarafından emir buyrulması üzerine Karayolları Birinci Bölge Müdürlüğü’nün 1/8/1956 tarih ve 15705/794 sayılı teklif yazısı ile Valilikçe teşkil edilen restore heyeti’nin verdiği karar ve esaslar dahilinde gerekli keşfin aynı hey’ete dahil Müzeniz Mimarı Cahide Tamer tarafından bir an evvel hazırlanarak gönderilmesini ehemniyetle rica ederim. 22/8/1956 İstanbul  Valisi N. imza.’ şeklinde idi.

Nitekim, söz konusu kuleler için hazırladığım ‘Topkapı Bizans Surları ve Kuleleri  1956 yılı Restorasyonu’ isimli ve (392 335, 72 T.1) tutarındaki keşif dosyası, ödeneğin tamamı Karayolları kurumu tarafından karşılanan bu iş, en kısa zamanda Karayolları I. Bölge Müdürlüğü’nce müteahhide ihale edilmiş ve iş başlamıştı.

26/8/1956 Pazar günü iskele kurulması ile işe başlanan bu restorasyon işinde, keşfin tatbiki, işin eski eser yönünden yönetimi, baştan sona tarafımdan yapılmış, onarım hesaba taalluk eden kısımları ise, Karayolları adına Y. Mühendis Galip Çayşar tarafından yürütülmüştür.” [3]

Bu restorasyon projesi kapsamında uygulanan işlemlerin detaylarını da Cahide Tamer’in “İstanbul Bizans Anıtları ve Onarımları” ve “Yedikule: İstanbul Surları ve Yedikule” başlıklı yayınlarında incelemek mümkündür. Bu yayında yer alan ayrıca Mimar onarıma ilişkin bir onarım planını da bize sunmaktadır.

Yedikule – Altın Kapı’nın planı

Cahide Tamer 1943’de Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nden mezun olduktan sonra eski eserlerle ilgili çalışmaya başladı. 1943-1956 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesinde Restorasyon Murakıbı (Kontrol) Yüksek Mimar olarak, İstanbul Rölöve Bürosu, İstanbul Ayasofya Müzesi, Topkapı Sarayı ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde görev yapmıştır.

1956-1974 yılları arasında İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü bünyesinde çalışan Cahide Tamer hizmet ettiği süre boyunca aralarında külliye, saray, hisar, sur, kale, su kemeri, cami, medrese, türbe, tekke, imaret, kervansaray, sıbyan mektebi, kilise, sebil, hamam gibi çok farklı yapı türünde yüzün üzerinde yapıda onarım faaliyetleri gerçekleştirmiştir. [4]

Onarım faaliyetlerinin yanında çalıştığı yapıları yayına dönüştüren mimarın eserleri şu şekildedir:

2018 sonunda devri gerçekleşen koleksiyon, Koç Üniversitesi Stavros Niarchos Vakfı, Geç Antik Çağ ve Bizans Araştırmaları Merkezi (GABAM, Barış Altan) girişimiyle kızı Ayşe Nur Ökten tarafından Suna Kıraç Kütüphanesine bağışlanmıştır. Koleksiyondaki belgelerin tasnif, tanımlama (GABAM, Ali Öz) ve çeviri işlemleri 2019-2020 yılları kapsamında GABAM tarafından desteklenmiştir.

Koleksiyonu ilişkin dijitalleştirme çalışmaları hâlâ sürmekte olup koleksiyona dijital olarak erişmek için: https://librarydigitalcollections.ku.edu.tr/collection/cahide-tamer-koleksiyonu/

Kaynakça

1- Tamer, Cahide, İstanbul Bizans Anıtları ve Onarımları, Türkiye Turing ve Otomobil kurumu Yayını, İstanbul, 2003, sf. 121

2- Tamer, Cahide, İstanbul Bizans Anıtları ve Onarımları, Türkiye Turing ve Otomobil kurumu Yayını, İstanbul, 2003, sf. 209-211

3- Tamer, Cahide, İstanbul Bizans Anıtları ve Onarımları, Türkiye Turing ve Otomobil kurumu Yayını, İstanbul, 2003, sf. 13-14

4- Demir, Olcay, Bir Kadın Vakıf Mimarı: Cahide Tamer Aksel, Restorasyon,  Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul 1. Bölge Bölge Müdürlügü, İstanbul, 2018, s. 43.