BİR OSMANLI SİVİL MİMARİ ÖRNEĞİ: 3. AHMED MEYDAN ÇEŞMESİ

Banisi: Sultan III. Ahmed Han Tarihi: H. 1141 / M. 1728-1729

Adresi: Topkapı Sarayı Müzesi Girişi Sultanahmet Eminönü

Bir Osmanlı Sivil Mimari Örneği: 3. Ahmed Meydan Çeşmesi adlı dijital sergimize konu olan 3. Ahmed Çeşmesi, en önemli Osmanlı sivil mimari örneklerindendir. 3. Ahmed Çeşmesi, önceden Perayton isimli eski bir Bizans çeşmesinin yerine inşa edilmiştir.[1] 3. Ahmed Çeşmesi, Lale Devri’nde inşa edilmiş olup günümüzde hala en önemli sivil mimari örneklerimizden olmaya devam etmektedir.

Lale Devri, 1718 Pasarofça Antlaşması ile başlayıp 1730 Patrona Halil İsyanı ile son bulmuş bir dönemdir. Dönemin padişahı 3. Ahmed, sadrazamı ise Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’dır. Lale Devri, zevk ve sefa devri olarak bilinir, adını o dönemde İstanbul’da yetişen ve zamanla tüm dünyaya yayılan çiçek, laleden almıştır. Bu devir çok sonra Lale Devri ismini almış, Osmanlı’nın hiçbir döneminde bu isimle anılmamıştır. Lale Devri, sanata verilen önemin artması ve dönemin padişahı 3. Ahmed’in bizzat müzisyen ve hattat olması sebebi ile güzel sanatlar özellikle mimari, edebiyat, müzik gibi sanatın hemen her alanında seçkin şahsiyetlerin yetiştiği bir dönem olmuştur.

3. Ahmed Meydan Çeşmesi’nden genel bir görünüm

Osmanlı sivil mimarisinin en önemli örneklerinden olan 3. Ahmed Çeşmesi, yalnız Lale Devri’nin değil, tüm Osmanlı mimarisinin en güzel örneklerinden olmuştur. 3. Ahmed Çeşmesi, üzerinde bulunan kitabede belirtildiği üzere (1728-29) yılları arasında Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın önerisiyle Sultan 3. Ahmed’in isteği üzerine inşa edilmiştir.

3. Ahmed Çeşmesi, Topkapı Sarayı’nın girişi olan Bab-ı Hümayun Kapısı’nın tam önünde bulunmaktadır. Birçok kaynakta eserin mimarı Kayserili Başmimar Mehmed Ağa olarak geçmektedir. Çoğu kaynakta çeşmenin planını bizzat 3. Ahmed’in çizdiği, Başmimar Mehmed Ağa’nın bu planı uyguladığı söylenir. [2]

Cahide Tamer Koleksiyonu’nda yer alan 3. Ahmed Çeşmesi görseli

18. yüzyılda Lale Devri’nin etkisiyle batı üslubunun Osmanlı sanatında görülmeye başlamasıyla 3. Ahmed Çeşmesi oldukça süslü, görkemli bir mimari yapıya sahip olarak inşa edilmiştir. Çeşmenin dört köşesinde yuvarlak birer sebil, sebillerin arasında kalan kısımlarda da üç çeşme, çeşmelerin yanlarında süslü gözler ve sebillerin üzerinde birer altın yaldızlı kubbe bulunmaktadır. Çeşme, kurşun kaplamalı çatı örtüsünün üstünde 5 kubbesi ile abidevi bir köşke benzemektedir. [3]

Lale Devri’nin ünlü Divan Şairi Seyyid Vehbi’nin 28 beyitten meydana gelen ünlü kasidesinin, çeşmenin üzerine işlenmesi de Osmanlı sivil mimarisi için önemli bir sanat eseri olduğunu göstermektedir.

3. Ahmed Çeşmesi kitabelerinden bir görsel

Çeşme aynaları üzerindeki kırmızı çerçeveli ve yeşil zeminli levhalar üzerine beşer, sebiller üzerine ise üçer beyit nakşedilmiştir. Çeşmenin Sultanahmet Camii’ne bakan ön yüzündeki beyit, padişahın kendi hattıyla yazılmıştır.

Târihî Sultan Ahmed’in cârî zebân-ı lüleden

Aç besmeleyle iç suyu Han Ahmed’e eyle duâ

 İtalyan Edebiyatçı Edmonde de Amicis bu eserle ilgili olarak; “İnsan elinin oyup işlemediği yer kalmamıştır. Zarafet, sabır ve servetin harikasıdır. Hiç şüphesiz billur bir fanus altında korunmaya değer. Bu eşsiz pırlanta ilk günü kim bilir nasıl parlıyordu. Onu bir defa görmek, hayalinin ölünceye kadar hafızadan silinmemesi için yeterlidir.” demektedir.

3. Ahmed Çeşmesi’nin köşe görünümü

 

 

 

 

Çeşmede klasik üslup ve bir kısım barok özellik bir arada kullanılmıştır. Çeşmenin üstünde geniş saçaklı bir çatı, ortada yüksek bir kubbe ve yine yüksek kasnaklı küçük kubbeler bulunmaktadır. Saçağın altında süslü kabartmalar mevcuttur. Çatının saçakları, nar, armut ve üzüm gibi meyvelerin kabartmaları ile süslenmiştir. Çeşmenin üzerinde bir çini kuşak bir de mukarnaslı kuşak bulunmaktadır. Bu kuşaklar çeşmenin hem klasik üslupta hem de batı üslubunda olduğunu göstermektedir.

3. Ahmed Çeşmesi’nin motiflerinden bir görünüm

 

 

 

Saçağın altında, çeşmeyi dolanan pars beneği ve kaplan çizgisi motifleriyle süslenmiş çini bir bordür, altında palmet süslemeli ve mukarnaslı bir bordür bulunmaktadır. Yapının köşelerinde mimariyi hareketlendiren mukarnaslı sütun başlıkları bulunan dört silindir sütunla, üç bölüme ayrılmış yarım daire şeklinde sebil bölümleri bulunmaktadır.

3. Ahmed Çeşmesi’nin bezemelerinden bir görünüm

Bol çiçekli bezemeleri ve barok stiliyle göz kamaştıran çeşme, beyaz mermerden yapılmıştır.

3. Ahmed Çeşmesi’nin kitabelerinden bir görünüm

 

 

 

Her bölümde iki satırlık kitabe bulunmaktadır. Dalgalı kemerlerle biçimlendirilmiş pencerelerde stilize lale motiflerinden oluşan şebekeler bulunmaktadır. Sebillerin önünde ikişer basamak ve üstünde birer küçük kubbe bulunmaktadır. [4]

 

 

 

 

Bak sîm ü zerden tâsına âb-ı hayât-efzâsına

Benzer gümüş sakâsına bekler kapun subh u mesâ

Yapdın sarây meydânına kıldın salâ atşânına

Cennet’de Kevser yanına gûyâ ki kasr itdin binâ

Altun suyun idüp sebîl yapdın uyûn u sebsebîl

Birine bin ecr-i cezîl versün Cenâb-ı Kibriyâ

Medhinde hâmem oldu lâl ızhâr-ı acz itdi makâl

Evsâfın eylerken hayâl hâtifden irdi bu nîda

Vehbî hamûş ol beste-leb haddin değil eyle edeb

Senden mukaddem oldu hep şâirlere birden salâ

3. Ahmed Çeşmesi’nin sebil ve sebil eteklerinden bir görünüm [5]

3. Ahmed Çeşmesi’nin çeşme, sebil ve nişlerinden bir görünüm

 

 

 

 

 

 

Yapının dört yüzünde çeşmeler bulunmaktadır. Ana cephede beyaz ve kırmızı renkli sivri kemerli çeşmelerin iki yanında mihrabı andıran mukarnaslı birer niş bulunmaktadır.

Süslemeleri, kabartmaları ve kitabeleriyle adeta altın yaldızlı bir mücevher kutusuna benzeyen çeşmenin büyük bir kısmı değişmeden günümüze gelmiştir. Sultan 3. Ahmed, Patrona Halil İsyanı sırasında tahttan indirildiğinde çeşmenin inşası tam olarak tamamlanmamıştır.

Cahide Tamer Koleksiyonu’muzdan bir 3. Ahmed Meydan Çeşmesi görünümü

Cahide Tamer Koleksiyonu’muzdan bir 3. Ahmed Meydan Çeşmesi görünümü

Bir Osmanlı Sivil Mimari Örneği: 3. Ahmed Meydan Çeşmesi adlı dijital sergimiz, Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi’nin basılı ve dijital koleksiyonlarında yer alan ve içeriğinde 3. Ahmed Çeşmesi’ne yer veren materyallerden görseller ve muhtevadan örnekler seçilerek oluşturulmuştur.

Kaynakça:

[1] ÖDEKAN, Ayla, “Ahmed III. Meydan Çeşmesi”, İstanbul Ansiklopedisi, C. I., İstanbul, 1995, s.116-117.

[2] “İstanbul Tarihi Çeşmeler Külliyatı” ed. Yrd. Doç. Dr. Necdet Ertuğ (İstanbul: İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Yayınları, 2006, Cilt 1, 241-248.

[3] Türkiye Diyanet Vakfı. “İslam Ansiklopedisi” Erişim: 31.01.2022, https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-iii-cesmesi–topkapi-sarayi.

[4] “İstanbul Tarihi Çeşmeler Külliyatı” ed. Yrd. Doç. Dr. Necdet Ertuğ (İstanbul: İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Yayınları, 2006, Cilt 1, 246.

[5] Koçyiğit, Filiz, “Osmanlı Mimarisinde Meydan Çeşmeleri”, Akdeniz Sanat Dergisi, C. 13, s.345-346.